Աւետիք Իսահակեան

Իսահակյան Ավետիք Սահակի (1875, Ալեքսանդրապոլ - 1957, Երևան), բանաստեղծ, արձակագիր, հասարակական գործիչ: Հայաստանի ԳԱ ակադեմիկոս: Սովորել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, 1893-ին ընդունվել է Լայպցիգի համալսարան՝ որպես ազատ ունկնդիր: Գրակ. գործունեությանը զուգնթաց վաղ երիտասարդական տարիներից զբաղվել է նաև քաղաքական գործունեությամբ: 1895-ին վերադառնալով Լայպցիգից՝ ընդգրկվել է նորաստեղծ ՀՀԴ կուսակցության Ալեքսանդրապոլի կոմիտեի մեջ, մասնակցել Ալեքսանդրապոլից Արեւմտյան Հայաստան ուղարկվող զինյալ խմբերի ստեղծմանը, զենք և դրամական միջոցների հայթհայթման գործին: 1896-ին ձերբակալվել է և մեկ տարի արգելափակվել Երևանի բերդում: Բանտից դուր գալուց հետո տպագրել է “Երգեր և վերքեր» բանաստեղծությունների իր առաջին գիրքը (1897), սակայն շուտով կրկին ձեռբակալվել է և, որպես ցարական միապետության դեմ պայքարող “Ընդհատակյա հեղափոխական կազմակերպոււթյունների» անդամ, աքսորվել Օդեսա: 1897-ին մեկնել է արտասահման, Ցյուրիխի համալսարանում ունկդրել գրականության և փիլիսոփայության պատմություն: 1902-ին վերադարձել է հայրենիք, ապա հաստատվել Թիֆլիսում: 1899-1906-ին ստեղծել է «Հայդուկի երգեր» բանաստեղծությունների շարքը, որը դարձավ հայ ֆիդայական պայքարի անդրանիկ արտահայտությունը հայ դասական պոեզիայի մեջ: 1908-ի դեկտեմբերին, ի թիվս 158 հայ առաջադեմ մտավորականների, Իսահակյանը ձերբակալվել է «դաշնակցության գործով» և կես տարի Թիֆլիսի Մետեխի բանտում մնալուց հետո (ինչպես և Հ. Թումանյանը), խոշոր գրավականով ազատվել կալանքից: Կովկասում մնալը այլևս անհնար էր, և 1911-ին Իսահակյանը տարագվել է:

Մայրիկիս

Մոր Սիրտը

Քու՛յր իմ

Պոմպէյի մէջ

Եղնիկ

«Մի անգամ , որսորդ բարեկամս , մեր անտառոտ սարերից մի եղնիկ նուէր բերեց երեխաներիս համար»:
     Այսպէս սկսեց ընկերս , աշնանային մի երեկոյ , երբ նստած միասին նրա պատշգամում , հիացած նայում էինք հեքեաթական վերջալոյսով վառվռուն սարերիին , որոնց վրայ մեղնօրօր հանգչում էին ոսկեգեղմն անտառները :
     - Այդ մի մատաղ ու խարտեաշ եղնիկ էր , խորունկ սև ու ջինջ աչքերով , որ ծածկուած էին երկայն , նուրբ թարթիչների տակ :       Երբ բռնում էի նրան , թնթուշ մարմինը կուչ էր գալիս գրկիս մէջ և սիրտը վախից թրթռում էր այնպէս արագ` թռչունի նման:       Կամաց-կամաց սովորեց նա մեզ . չեր փախչում , չէր վախենում մեզանից , մանաւանդ շատ մտերմացել էր երեխաների հետ :Նրանց հետ միասին վազվզում էր պարտիզում , նրանց հետ ճաշում էր , նրանց հետ քնում , ուղիղ նրանց ծոցում :
      Մի բան ինձ շատ էր զարմացնում . եղնիկը թէև այնքան ընտելացել էր մեզ , սովորել էր մեր տանն ու դրանը, բայց մէկ մէկ թագուն բարձրանում էր այս պատշգամբ և ուշագրաւ , լռիկ (անձայն) նայում էր հեռուն` անտառներով փաթաթուած սարերին . ականջները լարած` խորասոյզ լսում էր անտառների խուլ ու անդուլ շառաչին , որ երբեմն թուլանում էր , նայելով հովերի թափին : Նայում էր նա այնպէս ինքնամոռաց , որ երբ պատահում էր` բարձրանում էի պատշգամը , նա ինձ երկար ժամանակ չէր նկատում և երբ յանկարծ ուշքի էր գալիս , նետի պէս թռչում էր մօտիցս…
      Արդեօք գիտէր նա , թէ ինքն այդ անտառների ազատ զաւակն է եղել ու իր մայրն այնտեղ է կաթ տուել իրեն , որ այնտեղ իր հայրը եղջիւրները խրում է կաղնիներին :Արդեօք գիտեր , որ այդ խուլ շառաչը անուշ, անուշ օրօրել է իրեն առաջին անգամ և երազներ է բերել իրեն , սիրուն երազներ… Խեղճ եղնիկ… Կարօտ իր սիրած գուրգուրող անտառներին , իր խարտեաչ մօր և տարուբերող հովերի հետ վազող ընկերներին` հիմա տանջւում , տառապում է մեզ մօտ , մտածում էի ես , և այնպէս սրտանց ցաւակցում էի նրան… Չէ որ նա էլ մեզ պէս մտածող և զգայուն հոգի ունի…
     Ես շատ էի յարգում նրան , խնդրեմ չծիծաղես վրաս . այնքան , որ երբ նա բարձրանում էր պատշգամբ , հեռացնում էի երեխաներին և թողնում էինք նրան մենակ` իր քաղցր յուշերի հետ…
     Երբ գրկում էի նրան` այդ նազելի էակին և նայում էի լոռնային աղբիւների նման վճիտ աչուկնելի մէջ` տեսնում էի այնտեղ մի թախծալի , երազուն կարօտ…
      Մի գիշեր սարերից անսանձ փչում էր քամին , դուռն ու լուսամուտները ծեծում . պարզ լսւում էր , որ այնտեղ անտառում , դարեոր կաղնիներն ու վայրենի ընկուզենիները ճակատում էին հողմի դէմ , աղմկում ու գոռում : Եւ քամին բերում էր անընդհատ` անտառի այդ լիակուրծք խշշոցն ու մռունչը , ու թւում էր թէ հէնց մեր դրան առջևն է աղմկայոյզ , հողմածեծ անտառը :
     Երեխաներս վախից կուչ էին եկել , մինչդեռ եղնիկը դողում էր մի խենթ սարսուռով , աչքերը կայծակին էին տալիս , անթարթ նայում էր լուսամուտին և ամբողջովին լսելիք դարձած` ականջ էր դնում անտառի շառաչին , որ խօսում էր նրա հետ մայրենի լեզուով :
      -Անտառը կանչում է նրան , ընկերների ազատ վազքն է տեսնում նա մթին թաւուտների մացառոտ ժայոերն ի վեր-մտածում էի ես :
     Մի փոքր յետոյ աւելի սաստկացաւ քամին , փոթորիկ դարձաւ .մէկ էլ աղմուկով բացուեցին լուսամուտի փեղկելը և մի հուժկու շառաչ միանգամից ներս խուժեց . եղնիկը յանկարծակի մի ոստիւնով ցատքեց լուսամտից ցած` աչքերը սուղելով շառաչուն խաւարի մէջ . ես իսկոյն վրայ վազեցի բռնելու , սակայն , նա մի ակնթարթի մէջ թռաւ լուսամուտից պարտէզը և ծածկուեց խաւարի մէջ :
     Դէ~հ , հիմա գնա` ու գտիր նրան իր հայրենի անծայր անտառներում… :

ԱԲՈՒ-ԼԱԼԱ ՄԱՀԱՐԻ

Եւ քարաւանը Աբու-Լալայի Արաբստանի մեծ անապատի
Դարպասների մօտ ծունկ իջաւ յոգնած…

Հորիզոնները հրդեհւում էին իրենց ամայի, ազատ ափերում,
Մութն հաւաքում էր քղանցքը թաւշեայ, բոցերով բոսոր երկինքն էր ծփում:

Եւ Աբու-Լալան նստեց մենաւոր` յակինթեայ ժայռին գլուխը յենած.
Հայեացքը սուզած դիւթական հեռուն, եւ հաշտ ու պայծառ, հոգին անդորրած:

-Ո՛հ, ի՜նչ ազատ եմ, անպարփակ ազատ, միթէ կարո՞ղ է այս մեծ Սահարան
Պարուրել, գրկել իր ծիրերի մէջ ազատութիւնըս` անհուն, անսահման:

Ո՛չ մի մարդկային աչք ինձ չի տեսնի, չի հասնի ո՛չ մի մարդկային բազուկ.
Ո՜վ ազատութիւն, դու դրախտային չքնաղ վարդերի լուսեղէն բուրմունք:

Քո պերճ վարդերով դո՛ւ պսակիր ինձ, վառի՛ր իմ հոգում ջահերդ հուրհրան.
Ո՛վ ազատութիւն, դու դրախտային լոյս-բլբուլների անմահ Ալ-Կորան:

Չքնաղ առապար, դու իմաստութեան ոսկեղէն աշխարհ, հազար ողջոյն քեզ,
Անարատ բադիէ, ուր մարդը մարդուն չի լլկել բնաւ, յար օրհնեալ լինես:

Տարածուի՛ր, անծիր, փռի՛ր աւազիդ դեղին ծովերը ազգերի վրայ,
Ծածկիր ողջ մարդկանց քէօշք ու խրճիթներ, գիւղ ու շահաստան, շուկայ ու կլայ:

Վիշապ հողմիդ հետ ազատութիւնը թող գահակալէ աշխարհը հանուր,
Եւ ոսկեվառէ վսեմ արեւը` ազատութիւնը աշխարհասփիւռ:

Հազար ու հազար հրաշալիքներով եւ հրաբորբոք հրապոյրներով
Շէմս-արեւն ելաւ` շքեղ լուսավառ, վարդքի, սնդուսի բիւր պարոյրներով:

Եւ վեհ արեւի ջահերի ներքոյ փռուեց, ծաւալուեց ծիրն անապատի,
Վառ-վառ հուրհրաց, ինչպէս տիտանեան հսկայ առիւծի ոսկեփառ մորթի:

-Սալա՛մ, քեզ, արե՛ւ, շիւքըդ բիւրաբիւր, դու Աստծուց հզօր, դու կեանքի աղբիւր,
Դու, իմ անմահ մայր, մայրական դու գիրկ, դու միակ բարի, դու միակ սուրբ, սուրբ:

Տիեզերական դու բաժակ անհուն` ոսկի արբեցման եւ երանութեան,
Դու հրճուանքի, հրապոյրների հրեղէն գինու դու անհուն ովկիան:

Տիեզերական հազարահանդէս դու մեծ խրախճանք, բարի՛ արեգակ,
Ահա իմ հոգին – մի ծարաւ բողբոջ, թափի՛ր նրա մէջ գինիդ անապակ:

Քո երջանկութեամբ, քո իմաստութեամբ, քո յաւերժութեամբ հարբեցրու ինձ,
Տո՛ւր ինձ անցեալի անզարթ մոռացում, լոյս անուրջներում քո բուրումնալից:

Հարբեցրո՛ւ ինձ, հարբեցրո՛ւ ինձ, քո անմահ գինով հարբեցրո՛ւ ինձ,
Մոռանամ մարդուն, սուտն ու մռայլը, մոռանամ յաւերժ չարիքն ու թախիծ:

Քո վսեմութեամբ հարբեցրո՛ւ ինձ, հարբեցրո՛ւ ինձ լոյս-հիացքներով,
Խաւալների դէմ անյաղթ-ախոյեան, գարունների մայր, ուրախութեան ծով:


Դու միակ բարի, դու միակ իմ սէր, դու միայն սո՛ւրբ, սուրբ, մայրակա՛ն դու գիրկ,
Դու յաւէտ գթոտ, մահը խորտակող, դու գերահրաշ, միակ գեղեցիկ:

Ես սիրում եմ քեզ, ես սիրում եմ քեզ, հրակոծ սիրով կիզիր, խոցիր ինձ,
Եւ ոսկեճաճանչ վարսերդ շքեղ փռիր ինձ վրայ, եւ գուրգուրիր ինձ:

Եւ արիւնոտիր իմ շրթունքները համբոյրիդ խայթով քո հրդեհակէզ,
Երջանկասփիւռ քո լոյս-գիրկը բաց, ես սիրաբորբոք թռչում եմ դէպ քեզ:

Եւ թող խլանան իմ ականջները` աղմուկն աշխարհի չլսեմ յաւէտ,
Յաւէտ կուրանամ աշխարհի համար, մարդկանց տեսնելու այլ չնայեմ ետ:

Դէպի արեւը դարեր ու դարեր, թռի՛ր, սլացի՛ր, ազնիւ քարաւան,
Նրա լուսեղէն, բոցեղէն գրկում, որ արեւանամ եւ յաւերժանամ:

Ո՛հ, իմ մայր-արեւ, քո ոսկեփրփուր ծիրանիդ շքեղ ձգի՛ր ուսերիս,
Որ ես յաղթական, լոյս փառքերիդ մէջ սրարբած սուրամ դէպի, դէպի քեզ:

Դու Աստծուց հզօր, դու միակ իմ սէր, դու միակ իմ մայր, մայրական դու գիրկ,
Դու միայն բարի, դու միայն սո՛ւրբ, սո՛րբ, դու գերահրաշ, միակ գեղեցիկ…

Աւետիք Իսահակեան